Wille, pawilony handlowe, fabryki (dajmy na to, kombinat dźwigów osobowych ZREMB na Postępu, fabryka grzebieni galalitowych i rogowych na Chocimskiej, stajnie stalowni praskiej, fabryka wódek na Ząbkowskiej), słynne PRL-owskie kina i obiekty sportowe. Ale też historie budynków, które przetrwały Zagładę, jak bożnica w Rembertowie (ul. Gawędziarzy 25), mykwa na Kłodzkiej w Wawrze. Ta pierwsza wyburzona w 1999, ta druga – w 2017 roku. Już ich nie ma.
Patrycja Jastrzębska urodziła się w 1981 roku, ukończyła historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Jest animatorką kultury i przewodniczką po Warszawie. Prezesuje Stowarzyszeniu Miłośników Ziemi Mazowieckiej Masław, którego największym projektem od lat pozostaje popularne „Tu było, tu stało”. Portal wykiełkował z założonego przez Jastrzębską facebookowego fanpage’a. Był rok 2010, zmiana w społecznej recepcji architektury powojennej – w tym pereł modernizmu przeznaczonych pod spycharki i deweloperskie inwestycje – miała dopiero nastąpić. A raczej: miała dokonać się wysiłkiem aktywistów, animatorów, popularyzatorów wiedzy o architekturze i urbanistyce. W przypadku Jastrzębskiej oznaczało to mapy – najpierw mapę internetową, potem mapy papierowe – dokumentujące wyburzenia zabytkowych obiektów na terenie Warszawy. Dziś „Tu było, tu stało” ma redakcję składającą się z siedmiu osób, wliczając inicjatorkę, oraz kilkunastu stałych współpracowników. Obok mapy prowadzi Społeczne Archiwum Warszawy, z prywatnymi zdjęciami i wspomnieniami warszawiaków na temat nieistniejących już budynków. Od 2011 roku odbywają się – także organizowane przez Stowarzyszenie Masław – spacery „Po Woli do woli”. Właściwie są to cykle kilkunastu spacerów w roku (Jastrzębska bierze w nich udział także jako przewodniczka), jak również wycieczki rowerowe i gry miejskie. W 2022 roku szóstą edycję miały warsztaty architektoniczne dla rodzin „Moje Miasto Warszawa”. Stowarzyszenie i „Tu było, tu stało” organizowały też akcję „Nie dla wyburzenia pawilonu Syreniego Śpiewu”. A także – nagłaśniane przez media – poszukiwanie dziewczynki ze zdjęć zrobionych w roku 1946 na dachu dzisiejszego Wydziału Psychologii UW, z widokiem na rozpościerające się aż po horyzont gruzy po getcie.
Fot. Piotr Kała
Na przestrzeni lat Jastrzębska współpracowała z takimi instytucjami jak Muzeum Woli (jako kuratorka wystawy „Przemiany. Krajobraz Woli po 1989”) i Muzeum Powstania Warszawskiego (gdzie prowadziła wykłady). Była autorką programów towarzyszących wystawom „Tożsamość. 100 lat polskiej architektury” (2019) oraz „Ściana wschodnia. Architektura Zbigniewa Karpińskiego” w Zodiaku (2020/2021), organizowanym przez Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki. Była nominowana w plebiscycie na osobowość 25-lecia przez miesięcznik „Architektura-Murator” (2019). Od roku 2021 ma rubrykę w miesięczniku „Stolica”.
Stypendialny projekt Jastrzębskiej „Przemiany w krajobrazie Warszawy po 1989 roku” to przygotowanie publikacji poświęconej tytułowym przekształceniom – z dwóch perspektyw, z lotu ptaka i z bliska, budynek po budynku, obiekt po obiekcie. To kolejny etap rozwijania „Tu było, tu stało”. Szczególnie ważne jest poszerzenie pola widzenia na dzielnice obrzeżne Warszawy, zwykle słabiej widoczne: Bemowo, Białołękę, Targówek, Wawer, Ursynów, Włochy, Ursus. Weźmy jako przykład taki Sam na Kaliskiego: w latach 60. nowiutki i błyszczący pośród błota i pluchy (pod wejściem czeka furmanka), pół wieku później pół ściany zajęte przez paczkomat i parasol lodów Koral. Dziś w tym samym miejscu buduje się blok mieszkalny. Na Wawrze – dużo drewnianej zabudowy, a na jej miejscu wiele wykończonych już apartamentowców (czasem puste działki). Znikająca małomiasteczkowość Włochów. Gruzy widoczne na dokumentacji z wyburzania Zakładów Przemysłu Ciągnikowego „Ursus” (2017). „Dokumentowanie tych przemian nie ma mieć jedynie charakteru archiwalnego, ale ma wywoływać refleksję nad kierunkiem rozwoju Warszawy w kontekście także współczesnych wyzwań, jakie przed nami stoją”, pisze Jastrzębska. „Poświęcenie uwagi przekształceniom i adaptacjom na nowe cele obiektów zabytkowych ma zwrócić uwagę również na potencjał tych często zaniedbanych przed modernizacją obiektów. Publikacja będzie próbą refleksji nad jakością przemian w krajobrazie miejskim stolicy po 1989 r. – jaką część dziedzictwa straciliśmy, a co otrzymaliśmy w zamian?”.
Klara Cykorz
