„Nie była to miłość od pierwszego wejrzenia”, pisze Agnieszka Berlińska o początkach swojego zainteresowania – i pracy – nad postacią Józefa Szajny. Najpierw, paradoksalnie, był opór: „Zaczęłam oglądać rejestrację słynnej «Repliki», wytrzymałam pięć minut”. Ale właśnie dlatego temat ją pociągał: bo materiały archiwalne stawały w kontrze, były ciekawsze od oficjalnej mitologii artysty. Tak rozpoczęło się trwające kilka lat śledztwo, proces, z którego wyłoniła się książka „Szajna, Szajnisko. Reporterska biografia teatralna Józefa Szajny”. Podtytuł jest ważny, gdyż, jak podkreśla autorka, napisała ją „jak reporterka, nie jak naukowczyni” (choć z wykształcenia jest teatrolożką). Teatrologiczna refleksja nad Szajną w końcu istnieje, istnieje też biograficzna książka Jerzego J. Fąfary o doświadczeniach wojennych artysty. Berlińską interesowało opisanie działań Szajny od strony ludzkiej, relacyjnej, od strony wrzącego teatralnego zaplecza. „Szajna, Szajnisko” obraca się wokół lat 1972–1982, kiedy jej bohater tworzył Teatr Studio, ale robi też skoki poza ten okres – i oczywiście kontekst obozowy pozostaje tu wciąż obecny, nie do strząśnięcia. Berlińska planowała książkę jako „portret pamięciowy niezwykłego artysty”. Buduje narrację nielinearną, dynamiczną, podąża za leitmotivami w twórczości, za osobami w życiu Szajny, ale też za przestrzeniami, przedmiotami. Nieustannie zmienia perspektywę, szyje gorący wielogłos złożony z relacji współpracowników, studentów i bliskich, słów krytyków, a nawet listów widzów do gazet. „Nie jest to biografia od narodzin do śmierci i nie jest to opowieść chronologiczna. Celowo wybrałam formę, która – według mnie – oddaje charakter artysty”.
Fot. Archiwum prywatne
Książka powstała na podstawie dziewięćdziesięciu godzin nagrań, relacji pięćdziesięciu osób, kwerendy w archiwach Instytutu Teatralnego, Instytutu Pamięci Narodowej, Akademii Sztuk Pięknych i jej muzeum, Teatru Studio, Polskiego Radia, wielu materiałów wcześniej nieznanych, dopiero odnajdywanych (jeden stenogram odnaleziony w pawlaczu mieszkania przechodzącego przez ręce znaczących lokatorów), niepublikowanych dokumentów, korespondencji, dzienników, materiałów filmowych i telewizyjnych. Pierwsza część researchu była możliwa dzięki wsparciu Teatru Studio z okazji jubileuszu półwiecza teatru (2021). Autorka kontynuowała kwerendę, m.in. w prywatnym archiwum Szajny, i ukończyła książkę w ramach stypendium artystycznego m.st. Warszawy. Wcześniej jeszcze współtworzyła, wraz z Bożeną Kowalską i Jolantą Niedobą, materiały uzupełniające ekspozycję „Reminiscencji” Szajny w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Buchenwaldzie (które zakupiło instalację na stałe w roku 2020).
Agnieszka Berlińska urodziła się w 1974 roku. Dziennikarka, z wykształcenia teatrolożka, absolwentka Wiedzy o Teatrze na Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie (dyplom w 1998). W latach 1999–2003 pracowała jako sekretarz literacki w Teatrze Narodowym, a później, w latach 2004–2006 w dziale kultury tygodnika „Ozon”. Współpracowała z licznymi tytułami: „Notatnikiem Teatralnym”, „Wysokimi Obcasami”, „Newsweekiem”, „Kukbukiem”, „Dwutygodnikiem”. W 2009 roku w „przewodnikowej” serii wydawnictwa Krytyki Politycznej ukazała się jej książka o Komunie Otwock, napisana wraz z Tomaszem Platą. W latach 2010–2012 redaktorka naczelna serwisu online Europejskiego Kongresu Kultury i redaktorka prowadząca publikacji pokongresowej „Kultura bez granic”, wydanej przez Narodowy Instytut Audiowizualny.
Klara Cykorz
